خشکسالی پدیده‌ای عجیب را در روستاهای مرزی خراسان‌رضوی رقم زده است؛ مهاجرت جوانان و پیری روستاها. وقتی کشاورزی به‌عنوان تنها شغل موجود از بین می‌رود، جوانان مهاجرت را به ماندن در زمین‌هایی خشک ترجیح می‌دهند. ۸۰تا ۹۰درصد جمعیت‌ برخی روستاها در صفر نقطه مرزی شهرستان‌های درگز، کلات و سرخس را سالمندان تشکیل داده‌اند و با محرومیت‌ زندگی می‌گذرانند. قرار بود مشکلات بی‌آبی و خشکسالی مردم شمال‌نشین خراسان رضوی با احداث سد رفع شود، اما با وجود دپوی بیش از ۲۰میلیون مترمکعب آب، سد دورانگر هنوز بهره‌برداری نشده و زمین‌ها همچنان تشنه‌اند. سهمیه ۲ساعت آب در هر ۲۶روز هم گرهی از مشکلات مردم باز نکرده است. گزارش همشهری از وضعیت  ۳روستای مرزی بدون جوان در خراسان رضوی را بخوانید.

شغل نیست، جوان‌ها رفته‌اند
روستای مرزی میرقلعه در شهرستان درگز ۵۵خانوار و ۲۲۰نفر جمعیت دارد. نبودن جوانان میان انبوهی از پیرزن، پیرمردهایی که در روستا دور هم جمع شده‌اند، عجیب توی ذوق می‌زند. به‌گفته اهالی وقتی آب نباشد، کشاورزی نیست، شغلی هم نیست و جوان‌ها نمی‌مانند. اجرا نشدن طرح هادی هم موجب شده معابر روستا برای عبور و مرور مناسب نباشد. با رفتن جوان‌ها آمار خانه‌های فرسوده روستا در حال افزایش است و به اعتقاد اهالی تا چند سال دیگر اینجا دیگر جایی برای زندگی کردن نخواهد بود.
دهیار این روستا درباره روند سریع خشک شدن باغ‌های این منطقه طی چند سال اخیر می‌گوید: تنها موجودی آب روستا به‌صورت مشترک با ۲روستای دیگر (صفرقلعه و خیرآباد) از چاه عمیق اجاره‌ای متعلق به آستان قدس تامین می‌شود و ما آخرین روستای بهره‌بردار هستیم و آبی که به روستا می‌رسد با پرتی زیاد کاملا هدر می‌رود.
علیرضا حضرتی می‌افزاید: کشاورزی روستا از بین رفته و دامپروری هم رو به زوال است. بعد از رفتن جوان‌ها همین جمعیت سالمند هم که مانده‌اند به سختی روزگار می‌گذرانند. ۸۰درصد از جمعیت روستا تحت پوشش نهادهای حمایتی هستند و حقوق ماهانه‌شان ۵۰۰هزار تومان است که با این تورم و گرانی اصلا نمی‌خواند.
حضرتی به نخستین سفر استاندار خراسان رضوی به روستاهای مرزی اشاره و عنوان می‌کند: چند روز پیش آقای محمدصادق معتمدیان به این منطقه سفر کرد و در جریان مشکلات قرار گرفت. تنها خواسته اهالی این منطقه حذف آبیاری سنتی است و اینکه حداقل انتقال آب از طریق لوله‌های بتنی انجام شود. اصلی‌ترین محصول روستا جو، گندم و پنبه است، اما کم‌آبی اجازه کاشت و برداشت این محصولات را نمی‌دهد. اگر استانداری و جهادکشاورزی برنامه‌ای برای کشت‌های مقرون به صرفه مثل زعفران، پسته و کشت گلخانه‌ای داشته باشند، قطعا جوان‌ها کار و زندگی در روستاهای خودشان را به کارگری در شهرهای غریبه ترجیح می‌دهند.

۱۰میلیون هزینه روزانه برای انتقال آب
صفرقلعه، دومین روستایی است که تنها ۲درصد از جمعیت ۱۵۰نفری‌اش را جوان‌ها تشکیل می‌دهند. در صفرقلعه اصلا هیچ جوان ۱۸تا ۲۵ساله‌ای زندگی نمی‌کند و این مسئله به‌شدت اهالی را آزار می‌دهد؛ اینکه چرا فرزندانشان باید راهی غربت شوند و به جای کار در زمین‌های خودشان، ‌کارگر شهرهای دیگر شوند. از سوی دیگر با ۵۰۰هزار تومانی که ماهانه می‌گیرند خودشان را سربار دولت می‌دانند؛ مگر می‌شود با این تورم و گرانی زندگی گذراند؛ آن هم وقتی که خرید روغن نباتی برایشان حتی از مرکز استان هم گران‌تر تمام می‌شود. اصرار هم دارند که مشکلات بی‌آبی برطرف شود تا خودشان کشاورزی ‌کنند و اموراتشان را بگذرانند.
دهیار این روستا به همشهری می‌گوید: از چاه مشترک بین ۳روستا، سهم آب ما فقط ۲ساعت آب در هر ۲۶روز است. البته به‌دلیل بارندگی‌های اخیر و محدودیت‌های برداشت آب که با نصب کنتورهای هوشمند کنترل می‌شود، کمی شرایط بهتر شده اما هنوز محصولات کم‌آب‌بر جایگزین نشده تا این مقدار آب جوابگو باشد. شرایط اقلیمی این منطقه اجازه کشت محصولات دیگر را به مردم نمی‌دهد و برای کشت محصولاتی مثل یونجه همچنان بی‌آب هستیم.
جواد خدارحمی به سدی که چند سال پیش در ۷۰کیلومتری این روستا ساخته شده، اشاره و عنوان می‌کند: سد دورانگر در غرب شهرستان درگز است و قرار بود از آبگیری این سد سهمیه‌ای هم به ما بدهند، اما با این فاصله طولانی باز هم پرتی آب وجود خواهد داشت. حالا هم اگر خودمان آب از این سد بخریم هزینه‌اش برای هر شبانه‌روز ۱۰میلیون تومان می‌شود و اگر ۱۰۰لیتر آب خریداری کنیم درنهایت ۲۰لیتر به دست‌مان می‌رسد. او به خانه‌های فرسوده و راه‌های خراب این منطقه اشاره می‌کند و می‌افزاید: به‌دلیل کم‌عرض بودن معابر، تردد تریلی و تراکتور در روستا به‌سختی انجام می‌شود. در بازدید اخیر استاندار خراسان رضوی قرار شد بازگشایی معابر محقق شود. از سوی دیگر روستای صفرقلعه تبدیل به کانون سالک در کشور شده؛ زیرا آمار خانه‌های فرسوده در این منطقه بالاست و انواع حشرات در آنها زندگی می‌کنند. تداوم زندگی در روستاهای مرزی با این شرایط بسیار سخت خواهد بود.

مرتع روستا را از ما گرفتند
خیرآباد هم سومین سهامدار همان چاه کم‌آبی است که دبی آب آن ۲۰لیتر در ثانیه است و پاسخگوی نیاز اهالی نیست. مردم این منطقه به‌گفته خودشان با همین سهم کم هم از هیچ به ۲۰تا ۳۰درصد آب رسیده‌اند و خدا را شاکرند. به‌گفته دهیار این منطقه به‌دلیل افت آب‌های زیرزمینی از دهه ۷۰مجوز احداث چاه جدید به اهالی روستا داده نشده و مردم پس از پیگیری‌های متعدد در سال ۹۴موفق شدند که مجوز حفاری مجدد بگیرند، اما همچنان مشکلات به قوت خود باقی است. علی امینی از مهاجرت ۹۰درصد از جوان‌های روستا خبر می‌دهد و عنوان می‌کند: این روستا ۵۰خانوار و ۲۲۱نفر جمعیت دارد و علاوه بر خشکسالی و صدمه‌ای که به کشاورزی خورده، دامداران هم با مشکلات زیادی مواجه هستند. اهالی روستا حق استفاده از تنها مرتع موجود در این منطقه را ندارند. داستان آن هم ممیزی است که سال ۷۵انجام شد. آن زمان با وجود اینکه اهالی روستا اصلا روزنامه‌خوان نبودند، اما آگهی تعیین مالک مرتع از طریق روزنامه انجام شد و اهالی متوجه این آگهی نشدند؛ به همین دلیل مرتع به فردی از شهرستان قوچان واگذار شده و ما نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم. او تامین آب از سد بالادست برای روستا را نیازمند اعتبار ۷۰تا ۸۰میلیارد تومانی می‌داند و تأکید می‌کند: ما اینجا همه‌‌چیز داریم، اما برای روشن ماندن چراغ روستا باید آب داشته باشیم.  در تمام شهرستان هم هیچ کارخانه‌ای وجود ندارد که جوان‌ها بخواهند در آنجا مشغول به‌کار شوند، اما فرزندان ما به زادگاهشان عشق دارند و اگر دولت و مسئولان نسبت به رونق دامداری و کشاورزی در این منطقه توجه داشته باشند، قطعا شاهد مهاجرت معکوس خواهیم بود.

مشکل مشترک مناطق مرزی استان
مدیر جهادکشاورزی شهرستان درگز با تأیید مشکلاتی که کشاورزی این شهرستان و روستاهای آن را تهدید می‌کند، می‌گوید: درگز قطب تولید گندم در استان است و ظرفیت خوبی هم در تولید غلات دارد. تقریبا تمام محصولاتی که در خراسان رضوی کشت می‌شود، کاشت آن را به‌صورت یک‌جا در درگز شاهد هستیم. مهدی خالقی می‌افزاید: روستاهای مرزی درگز مشکل آب دارند و چاه‌های آنها هم لب‌شور است، اما در مناطق مرزی حفر چاه‌ها ممنوع و تمام تلاش ما این است که این محدودیت‌ها را کاهش دهیم. قرار بود با احداث سد دورانگر این مشکلات تا حدودی رفع شود. ساخت این سد سال ۸۹با ظرفیت اسمی ۲۸میلیون مترمکعبی و با دبی ۱۵۰۰لیتر در ثانیه آغاز شد، اما همچنان بدون شبکه زیر سد مانده است. همین الان برای سال سوم ۲۰میلیون مترمکعب آب پشت این سد ذخیره شده، اما بهره‌برداری نمی‌شود و ۶هزار هکتار اراضی پایاب سد تشنه مانده‌اند. البته آب را به حقابه‌بران می‌فروشند و در طول مسیرهای چند ده کیلومتری و بدون لوله‌کشی بخش زیادی از آن هدر می‌رود. خالقی مهاجرت معکوس را نیاز این منطقه می‌داند و تأکید می‌کند: خالی از سکنه شدن تنها مختص روستاهای مرزی درگز نیست و این نگرانی برای کل شهرستان و حتی دیگر شهرهای مرزی منطقه مانند کلات و سرخس هم وجود دارد؛ زیرا کشاورزی به‌عنوان اصلی‌ترین شغل مردم در حال از بین رفتن است. این مردم نگهبان‌های مرزی هستند و باید امکانات و سرانه شهرهای بزرگ برای این مناطق هم درنظر گرفته شود. این مسئول درباره عدم‌اجرای طرح‌های تغییر الگوی کشت در منطقه هم عنوان می‌کند: ما به‌تنهایی نمی‌توانیم کاری از پیش ببریم و در این‌باره باید منابع آب هم پای کار باشد و آب موردنیاز برای تغییر الگوی کشت را در اختیارمان قرار دهد تا بتوانیم با وجود این کم‌آبی‌ها کشت محصولات کم‌آب‌بر را در این روستاها آغاز کنیم.
***
قابل انکار نیست که مناطق و شهرهای مرزی از توسعه‌نیافتگی، بیکاری، فقر، مهاجرت و نبود امکانات رنج می‌برند؛ درحالی‌که ایجاد امنیت پایدار در مرزها تنها با تجهیزات و استقرار نیروهای نظامی امکان‌پذیر نیست و در طول تاریخ، مردم، بزرگان قومی و معتمدان محلی از اصلی‌ترین عوامل امنیت مرزها بوده‌اند. روستاهای مرزی نه تنها در حسرت امکانات هستند بلکه  در فقدان جمعیت جوانی که می‌تواند پویایی این مناطق را رقم بزند وامانده‌اند و مسئله هم یک چیز است؛ توسعه‌یافتگی در روستاهای مرزی تاکنون نتوانسته به جایگاه واقعی خود برسد.

• نویسنده : مریم سرخوش